Achtergrond
Het fietsgebruik speelt binnen de gemeente Aalten de komende jaren een belangrijke rol. Niet alleen vanwege de opdracht die het Ministerie aan alle gemeenten heeft gegeven om de verkeersveiligheid van de fiets te verbeteren, maar ook om de concurrentiepositie van de fiets verder te versterken. De gemeente Aalten kent een hoog fietsgebruik wat de gemeente graag verder uitbreidt in de periode tot 2025. In dit onderzoek is daarom gekeken naar de factoren welke effect hebben op het fietsgebruik op het gebied van gedrag en omgeving. Daarnaast is gekeken hoe maatregelen efficiënt maar vooral effectief kunnen worden ingezet om het fietsgebruik te behouden en te vergroten. Met een uitvoeringsprogramma worden de maatregelen verdeeld naar prioriteit om zo een goed pakket aan maatregelen te bieden die inzet op gedragsverandering en dus op vergroting van het fietsgebruik door beleid, direct gedragsbeïnvloeding en infrastructurele voorzieningen.
Methode
In drie verschillende fasen is deze rapportage tot stand gekomen, de inventarisatiefase, de analysefase en de uitwerkingsfase van de rapportage. In het stappenplan is uitgewerkt welke methode per fase is gehanteerd om tot het gewenste eindproduct te komen. Op basis van literatuurstudies en analyse van beschikbare gegevens, is per element in dit onderzoek een antwoord geformuleerd over de effecten op het fietsgebruik. Dat wil zeggen dat gekeken is naar de huidige situatie, (gewoonte)gedrag, omgevingsfactoren, beleid beïnvloedbare factoren en toekomstige ontwikkelingen. De benodigde data is via literatuurstudies en input vanuit het werkveld verkregen.
Resultaten
Veel beleidsstudies op het gebied van fiets zijn gericht op een stedelijke omgeving. Hoewel maatregelen die genomen worden om het fietsgebruik te stimuleren binnen het stedelijke gebied niet veel verschillen met die binnen het landelijk gebied, achtte de gemeente Aalten het toch wenselijk om hierin onderscheidt te maken. In dit onderzoek wordt daarom ook de nadruk gelegd op maatregelen binnen het landelijk gebied. Op lokaal niveau binnen de gemeente, is sprake van ‘zeer hoog’ fietsgebruik welke bepaald wordt door autonome en beleid beïnvloedbare factoren. Uit de analyse van verklarende factoren komt naar voren dat binnen Aalten de bebouwingsdichtheid, de afstand tot voorzieningen, de minimale openbaar vervoerverbindingen, de ligging en inrichting van parkeermogelijkheden en de aanwezigheid van allochtonen ten opzichte van andere gemeenten verschillen. Dit is een mogelijke verklaring van het hoge fietsgebruik binnen de gemeente.
Op nationaal, provinciaal, regionaal en lokaal niveau wordt er verschillend aandacht besteedt aan de fiets. Wel is duidelijk dat het wenselijk is om de fiets een belangrijkere concurrentiepositie in te laten nemen maar de verschillende methoden die worden gehanteerd hebben wisselend succes. Het uiteindelijke fietsgebruik komt tot stand aan de hand van een aantal (gedrags) factoren namelijk: attitude, sociale omgeving, eigen controle, ervaring en gewoontegedrag. Zij hebben invloed op de intentie om te gaan fietsen of hebben direct invloed op het gebruik van de fiets. Het kiezen voor de fiets als vervoersmiddel is dan ook een afweging van deze factoren. Op basis van verschillende bevindingen op gebied van de gedragsfactoren, wordt bepaald of men gebruik maakt van de fiets. Deze factoren kunnen worden beïnvloed hoewel attitude en gewoontegedrag erg moeilijk te beïnvloeden zijn en verandering op die manier moeilijker tot stand komt. In dit onderzoek is daarom ook onderzoek gedaan naar de totstandkoming van het gedrag en de mogelijkheid om interventies te doen om zo het gedrag van bewoners te beïnvloeden.
Dat gedrag niet alleen aan de hand van de bovenstaande factoren tot stand komt, blijkt uit de uitgevoerde literatuurstudie. Buiten de gedragsfactoren spelen ook omgevingsfactoren een belangrijke rol in het uiteindelijke gedrag. Onder omgevingsfactoren worden economische factoren, infrastructurele maatregelen en voorzieningen verstaan. Deze omgevingsfactoren kunnen een direct gevolg hebben op het uit te voeren gedrag of zorgen voor een indirecte verandering via de factoren attitude of eigen controle. Omgevingsfactoren zorgen voor een verbeterde reistijdverhouding voor de fiets ten opzichte van de auto of voor extra prikkels om de fiets te pakken in plaats van de auto. Wanneer het gemotoriseerde verkeer minder ruimte krijgt ten opzichte van de fietser en er meer maatregelen worden genomen om het gebruiksgemak van de fiets te vergroten, heeft dit effect op de reistijdverhouding wat vervolgens de concurrentiepositie van de fiets versterkt. Eén van de basiselementen binnen de omgevingsfactoren is het fietsnetwerk. De onderstaande hoofdeisen van het fietsnetwerk is de basis voor verdere maatregelen voor het stimuleren van fietsgebruik:
- Samenhang
- Veiligheid
- Comfort
- Aantrekkelijkheid
- Directheid
Daarnaast is in dit onderzoek gekeken naar de groepen utilitair (woon-werkverkeer, winkelen, schoolverkeer) en recreatief om inzichtelijk te krijgen waar de grootste groeipotentie zit. Daaruit blijkt dat door de verplaatsingsmotieven en de omgevingsfactoren binnen de gemeente Aalten, de utilitaire fietser de grootste groeipotentie heeft. Echter wordt de recreatieve fietser niet buiten beschouwing gelaten omdat de utilitaire fietser op een later moment ook een recreatieve fietser kan zijn. Recreatieve fietsers hebben wel dezelfde eisen voor een fietsnetwerk maar geven hier een andere prioritering aan. Door echter in te zetten op maatregelen op basis van de hoofdeisen van het fietsnetwerk, wordt zowel de utilitaire fietser als de recreatieve fietser positief betrokken bij de te nemen maatregelen.
Buiten de hoofdeisen speelt ook het soort utilitaire gebruiker een rol in de te nemen maatregelen. In dit onderzoek wordt dan ook onderscheidt gemaakt tussen de ‘altijd’, ‘soms’ en de ‘nooit’ fietser. De maatregelen die worden ingezet op basis van de hoofdeisen, hebben allen invloed op een soort fietsgebruiker. De verschillende fietsers hebben ieder namelijk een andere behoefte voor infrastructuur of voorzieningen. Met push en pull maatregelen wordt gestuurd op aantrekkende werking (pull) en maatregelen die onaantrekkelijk zijn voor het gebruik van een auto (push). De maatregelen dienen op de soorten fietsgebruikers aan te sluiten om het beste resultaat te behalen.
De gedragsfactoren kennen een sterke koppeling met omgevingsfactoren. In een gedragsmodel wordt in dit onderzoek de koppeling duidelijk zichtbaar gemaakt. De maatregelen binnen omgevingsfactoren hebben immers ook indirect invloed op de attitude en de eigen controle van een persoon. Door vervolgens maatregelen op het gebied van omgevingsfactoren te koppelen met maatregelen die effect hebben op de gedragsfactoren, wordt breed ingezet op gedragsverandering en het stimuleren van het fietsgebruik. Maar buiten maatregelen op het gebied van omgevingsfactoren en gedragsfactoren, speelt ook de toekomst een grote rol. De ontwikkelingen van de elektrische fiets, de kosten voor mobiliteit, vergrijzing, infrastructuur en cultuur en leefstijl, zorgen ervoor dat maatregelen klaar zijn voor de toekomst. Door maatregelen op te stellen aan de hand van gedragsfactoren, omgevingsfactoren en toekomstige ontwikkelingen, worden maatregelen nog breder inzetbaar en zijn ze bestand tegen de veranderingen.
Door in dit onderzoek aan de hand van de gedragsfactoren, omgevingsfactoren en toekomstige ontwikkelingen een maatregelenpakket op te stellen, kan binnen het landelijke gebied maar ook daarbuiten het fietsgebruik worden gestimuleerd. Het maatregelenpakket is vervolgens aan de hand van score op basis van het fietsnetwerk geprioriteerd waardoor een uitvoeringsprogramma is ontstaan. In dit uitvoeringsprogramma worden de maatregelen genoemd welke uitgevoerd kunnen en welke maatregelen aan elkaar gekoppeld worden om een zo groot mogelijk effect op het gedrag te hebben en het fietsgebruik te vergroten. Een eerste indicatie van de kosten voor dit maatregelenpakket is 1.2 miljoen euro. Echter door maatregelen te concretiseren in de gemeente kunnen de daadwerkelijke kosten sterk verschillen van de genoemde kosten in dit onderzoek. Verdere concretiseren van de maatregelen is daarom noodzakelijk om een goed vervolg te kunnen geven aan dit onderzoek en deze lokale aanpak met betrekking tot fietsgebruik.