Wie effectief beleid wil voeren - of zo men wil: wie gedrag daadwerkelijk wil beïnvloeden - dient te bedenken hoe mensen zullen reageren op de te nemen maatregelen. Bovendien moet tijdig worden bijgestuurd als zaken niet
volgens plan verlopen. De belangrijkste principes die daarbij gelden, voorwaarden voor gedragsverandering dus, zijn (zie ook Wildervanck en Tertoolen, 1996):
1. De eigen houding (attitude) stuurt het gedrag slechts ten dele: Zelfs als iemand vindt dat fietsen heel wenselijk is, doet hij het lang niet altijd, bijvoorbeeld omdat mensen in zijn sociale omgeving zich er negatief over uitlaten. Je bent er dus niet als mensen zelf positief denken over fietsgebruik. Een negatieve ‘sociale norm’ kan gemakkelijk roet in het eten gooien.
2. Houdingen worden gevormd door gedrag: Als mensen nog negatief denken over fietsen, moet dat het beleid niet meteen ontmoedigen. Als je mensen met zachte aandrang ertoe beweegt af en toe de fiets te pakken, passen zij vervolgens hun attitude aan bij hun gedrag en gaan zij op den duur ook positief denken over fietsgebruik. (In vaktermen: mensen regelen eventuele ‘cognitieve dissonantie’ weg door hun gedrag en hun attitude op elkaar aan te passen.) Beleid is dus vaak een kwestie van volhouden.
3. Sociaal dilemma: Het succes van een maatregel hangt af van wat anderen doen. Als iemand vindt dat hij in zijn eigen woonwijk geen auto moet rijden, zal hij dat eerder nalaten als hij erop vertrouwt dat anderen dat ook zullen doen. Om die reden is het in sommige situaties belangrijk ieders gedrag in eerste instantie af te dwingen of om iedereen in het openbaar tot afspraken te dwingen. Je kunt er niet op vertrouwen dat individuen als enige het gewenste gedrag gaan vertonen.
4. Het meeste gedrag is gewoontegedrag: Gewoontegedrag is gedrag dat als het ware vanzelf door een situatie wordt opgeroepen en niet bewust wordt gekozen. Voor zulk gedrag helpen argumenten en kleine veranderingen in de omgeving niet: eerst moet de gewoonte doorbroken worden, willen mensen ontvankelijk zijn voor veranderingen van hun gedrag. Dat kan gebeuren als iemands situatie drastisch verandert (verhuizing, andere werkkring, enz.) of als mensen hun situatie met nieuwe ogen zien, bijvoorbeeld nadat ze een ernstig ongeval hebben meegemaakt of als na de vakantie de files nog langer lijken.
5. Billijkheid en rechtvaardigheid: Als er nadelen verbonden zijn aan gewenst gedrag moet er voor worden gezorgd dat de verkeersdeelnemers de indruk hebben dat die nadelen eerlijk verdeeld worden en dat de nadelen in verhouding staan tot de voordelen. Als dat niet het geval is, kan tegendraads gedrag worden verwacht. Bijvoorbeeld als auto’s langzaam moeten rijden op een brede weg met weinig ander verkeer of als fietsers lang bij rood licht moeten wachten terwijl er geen kruisend verkeer is.
6. Geloofwaardigheid: De instantie die een maatregel neemt, moet geloofwaardig zijn en de maatregel moet ook bij de instantie passen; als het veronderstelde motief ervoor primair een eigenbelang van die instantie betreft, terwijl gedaan wordt alsof het een maatschappelijk belang is, kan ook vaak tegendraads gedrag worden verwacht. Zo moet het bij de invoering van betaald parkeren volstrekt duidelijk zijn dat het gaat om de eerlijke verdeling van schaarse parkeerruimte en stimulering van het gebruik van fiets en openbaar vervoer. Als gemeente moet je de burgers ervan weten te overtuigen dat je het parkeergeld niet heft om er financieel beter van te worden. Dat kan bijvoorbeeld door de opbrengsten ten dele expliciet aan te wenden voor de financiering van fiets- en ov-voorzieningen.